Trong gia phả họ Nguyễn hiện còn lưu giữ ở làng Ngọc Đình thì tổ tiên của tướng quân Nguyễn Đắc Đài, nguyên quán ở làng Đống Thượng, sau thuộc xã Trung Mưu, tổng Thông Lạng, huyện Hưng Nguyên (Nay là xóm 1,2 xã Hưng Tiến huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An), dời lên sống ở làng Ngọc Đình, xã Chung Cự, tổng Lâm Thịnh, huyện Nam Đường (nay là xóm Sơn 1, xã Kim Liên, Huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An).
Đền thờ Tướng quân Nguyễn Đắc Đài tại xóm Sơn 1, xã Kim Liên, Huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An
Vào nửa đầu thế kỷ XIV, triều vua Trần Hiển Tông (1324 – 1341) nước ta bị giặc Bồn Man quấy phá. Vua xuống chiếu chiêu tập anh tài ra giúp nước. Nguyễn Đắc Đài hăng hái phụng chiếu tới kinh đô Thăng Long sung vào quân ngũ và lập nhiều chiến công xuất sắc được nhà vua phong là Hoa Lâm Tướng quân, sau đổi thành Xuân Lâm Tướng quân, được xếp là một trong 10 tướng giỏi của đất nước thời nhà Trần.
Khi giặc Bồn Man quấy nhiễu vùng biên cương, Nguyễn Đắc Đài được vua Trần xuống chiếu cầm quân đi dẹp giặc. Ông đã lập được nhiều chiến công, góp phần đánh đuổi giặc ngoại xâm và được nhà vua nhiều lần ban thưởng
Ngày 18 tháng 8 âm lịch, năm Đinh Sửu (1337), sau khi đánh thắng giặc quấy nhiễu ở phía Tây Bắc Nghệ An, Xuân Lâm Tướng quân Nguyễn Đắc Đài bị trọng thương, ông tế ngựa về quê, đến làng Ngọc Đình, xã Chung Cự, tổng Lâm Thịnh, huyện Nam Đường (nay là xóm Sơn 1, xã Kim Liên, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An) thì ông trút hơi thở cuối cùng. Thi hài Tướng quân được người dân địa phương an táng ở một khu đất rộng bằng phẳng tại làng Ngọc Đình (Mộ của tướng quân hiện nay cách đền thờ khoảng 300m về hướng Tây Nam) trên một ngọn của núi Chung nơi có câu sấm truyền nổi tiếng:
“ Chung sơn tam đỉnh hình vương tự
Kế thế anh hùng vượng tử tôn”
Để tưởng nhớ một vị tướng đã có công lớn trong đánh giặc ngoại xâm, giữ yên bờ cõi đất nước, nhân dân đã lập đền thờ ông và gọi là đền Thánh Cả. Ông được Vua phong sắc thần, giao cho hai xã Chung Cự và Gia Lạc hương khói, phụng thờ.
Thời niên thiếu khi còn ở Làng Sen (1901- 1906), Chủ tịch Hồ Chí Minh thường được thân phụ Nguyễn Sinh Sắc dẫn sang đền thờ để thắp hương tưởng nhớ tướng quân Nguyễn Đắc Đài – một người con ưu tú của quê hương.
Trải qua nhiều biến cố, thăng trầm lịch sử của đất nước, ngôi đền chỉ còn lại dấu tích xưa.
Năm 2015, với nguồn kinh phí xã hội hóa từ nhân dân và sự đóng góp của các nhà hảo tâm trong và ngoài tỉnh, ngôi đền đã được phục dựng tại vị trí cũ, trong khuôn viên rộng hơn 7 ngàn m2, kiến trúc đền gồm có hạ điện, trung điện, thượng điện với những đồ tế khí trang nghiêm.
Đền thờ Xuân Lâm Tướng quân Nguyễn Đắc Đài là địa điểm văn hóa tâm linh hàng ngày mở cửa để đón khách thập phương về dâng hương chiêm bái.
Phòng STKKBQTB