VÍ, GIẶM MẠCH NGUỒN NUÔI DƯỠNG TÂM HỒN CON NGƯỜI XỨ NGHỆ

Ngày 27/11/2014 là một ngày đặc biệt. Đó là ngày Ủy ban Liên chính phủ Công ước UNESCO về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể đã chính thức công nhận dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây là niềm vui lớn, niềm tự hào của những người công tác trong ngành Văn hoá, cũng như nhân dân hai tỉnh Nghệ – Tĩnh.

Chúng ta đều biết Ví và Giặm đã được đánh giá là “món ăn tinh thần” không thể thiếu của người dân Nghệ – Tĩnh. Bởi lẽ người xứ Nghệ hát Ví, Giặm trong khi lao động. Họ hát để vui và quên hết mệt nhọc. Trong niềm vui ấy, hiệu quả công việc thu lại cao hơn. Đến nay, trong kí ức của rất nhiều người về Ví, Giặm ở xứ Nghệ vẫn còn hình ảnh những cuộc hát đối đáp. Nam nữ cùng làm việc trên đồng ruộng như đào đất đắp đê, cày bừa, tát nước, cấy lúa, nhổ mạ, hái dâu… dưới cái nắng cháy da mùa hạ hay cái lạnh thấu xương mùa đông của xứ Nghệ, thỉnh thoảng lại cất lên câu hát. Người ta cười vui mà quên đi sự khắc nghiệt của thiên nhiên, nỗi cực nhọc của công việc

Ví, Giặm cũng là nơi thổ lộ tâm tình của người Nghệ. Với câu hát ru người mẹ ru con, Ví, Giặm là nguồn sữa ngọt ngào nuôi dưỡng tâm hồn bao thế hệ trẻ của xứ Nghệ. Cũng trong câu hát ru mà người mẹ kí gửi vào đó những tâm sự, nỗi lòng của mình hay nhắn nhủ tới những người xung quanh những lời nhắc nhở, những bài học cuộc đời – không ít những bà mẹ mượn lời ru con để khéo léo nhắc nhở chồng, hay giãi bày tâm sự với ông bà, cha mẹ. Với những chàng trai, những cô gái, Ví, Giặm là phương tiện để họ thổ lộ tâm tình, tìm hiểu, trao gửi yêu thương, hẹn thề chung thủy… ngay cả khi ước nguyện lứa đôi không thành, họ cũng mượn Ví, Giặm để trách cứ hay tỏ lòng tiếc nuối. Vậy là Ví, Giặm đã là “người phát ngôn” bộc lộ cho nỗi lòng, tâm sự của họ.

“Anh đến giàn hoa thì hoa kia đã nở

Anh đến bến đò thì đò đã sang sông

Anh đến tìm em thì em đã lấy chồng

Em yêu anh như rứa, có mặn nồng hay không”

***

“Ai về nhắn với bạn nguồn

Mít non gởi xuống cá chuồn gởi lên

Chuột kêu chút chít trong rương

Anh đi cho khéo đụng giường mẹ la

Khi xa chỗ ngõ cũng xa

Khi gần Vĩnh Điện, La Qua cũng gần”.

***

“Làm trai đứng ở trên đời

Sao cho xứng đáng giống nòi nhà ta

Ghì vai gánh vác sơn hà

Sao cho tỏ mặt mới là trượng phu”

Bác Hồ kính yêu của chúng ta sinh trưởng trong một vùng quê giàu truyền thống yêu nước, đậm đà những làn điệu dân ca trữ tình, lớn lên trong một gia đình nho học, Người đã được nuôi dưỡng  trong tiếng ru êm ái của những làn điệu dân ca sâu lắng, tiếng hát dặm xứ Nghệ quê hương. Đêm đêm dưới mái nhà tranh quen thuộc ở làng Hoàng Trù, hòa cùng với tiếng thoi đưa, mẹ của Bác – bà Hoàng Thị Loan đưa võng ru những đứa con thân yêu của mình, trong đó có Nguyễn Sinh Cung đi vào giấc ngủ. Những câu hát ru đầy chất thơ, thấm đậm những hình ảnh của cuộc sống bình dị nơi một vùng quê. Đó là những rặng tre, lối xóm hay là những đạo lý truyền thống của dân tộc

“Ru con con ngủ à ơi
Trông con mau lớn nên người khôn ngoan
Làm người gánh vác giang san
Mẹ cha trông xuống, thế gian trông vào
Ru con, con ngủ đi nào
Cù lao dưỡng dục biết bao cho cùng
Làm trai quyết chí anh hùng
Ra tay đánh giặc, vẫy vùng nước non”.

***

“Con ơi mẹ dạy câu này

Chăm lo đèn sách cho tày áo cơm

Làm người đói sạch rách thơm

Công danh phủi nhẹ, nước non phải đền”

Trong tiếng ru của người mẹ đã hiện lên tình cảnh nước mất nhà tan, một dân tộc đang chịu xiềng xích nô lệ của thực dân và phong kiến. Không chỉ có vậy, tiếng ru còn có cả ước mơ của người mẹ khi nuôi con mong muốn con lớn khôn chăm lo đèn sách, làm người hiểu biết, thể hiện chí anh hùng của mình để có“Danh gì với núi sông”.  Những làn điệu dân ca, những câu hát ví dặm, đò đưa qua tiếng ru của bà ngoại, của mẹ hay của chị Thanh có thể được xem là điểm xuất phát cho một tình yêu quê hương, đất nước, yêu thương đồng bào trong con người Bác khi tuổi ấu thơ.

Trong thời gian sống và hoạt động tại Nakhon, Thái Lan, Bác thường đi thăm các trụ sở để giúp anh em cán bộ giải quyết các vấn đề, từ nơi này đến nơi kia ít nhất cũng phải đi bộ suốt một ngày. Có một lần đi đến nửa đường thì trời tối. Bác ghé vào một nhà kiều bào người Bắc làm thợ mộc. Anh chị thợ mộc đón tiếp rất tử tế. Cơm nước xong, đi nghỉ, thì cũng vừa lúc chị thợ ru cháu bé ngủ. Giọng chị ngâm Kiều rất hay, hai Bác cháu lắng nghe, rồi ngủ đi bao giờ không biết. Sáng hôm sau, lúc đi đường, với một giọng âu yếm, Bác nói với đồng chí đi cùng:

“Xa nhà chốc mấy mươi niên,

Tối qua nghe giọng mẹ hiền ru con!”.

Câu thơ chất chứa bao nỗi niềm của một người con sớm mồ côi mẹ, chắc hẳn trong tâm khảm của Người vẫn luôn khắc khoải nỗi nhớ về người mẹ yêu quý của mình.

          Trong lần về thăm quê lần thứ nhất, tối ngày 15 tháng 6 năm 1957, đoàn Văn công Nghệ An được biểu diễn phục vụ Bác Hồ. Khi anh chị em diễn viên say sưa hát điệu dân ca Nghệ Tĩnh: Thuyền em lên thác xuống gềnh, nước non là nghĩa là tình ai ơi …  Bác chăm chú nghe và chờ đợi sân khấu thay đổi tiết mục, Bác nói với các đồng chí lãnh đạo ngồi xem cùng :  …Tiếng Nghệ xưa không nói là nước mà nói là nác và trong tình yêu trai gái thì nghĩa nói là ngãi… Nác non là ngãi là tình ai ơi.

Ông Vũ Kỳ (Thư ký của Bác Hồ) kể: Bác Hồ rất thích dân ca từ ví, dặm đến hò Huế, quan họ Bắc Ninh… Năm 1965, lúc ấy Bác ốm nặng, cuộc chiến tranh phá hoại ác liệt, Trung ương phải chuyển Bác đến một nơi xa Hà Nội để giữ an toàn và chăm sóc Bác. Một hôm Bác nhớ tới một cái gì đó trong kỷ niệm liền hỏi ông Vũ Kỳ: “Ở đây có ai biết hát ví, dặm, hò Huế không? Chú cho tôi nghe được không?”.

Câu chuyện ấy đã trở thành nguồn cảm hứng để Nhạc sĩ Trần Hoàn viết bài hát “Lời Bác dặn trước lúc  đi xa”, kể lại giây phút cuối đời của Chủ tịch Hồ Chí Minh … « Chuyện kể rằng Bác đòi nghe câu ví. Nhớ làng Sen từ thuở ấu thơ”… “Bác muốn nghe một câu hò xứ Nghệ. Bởi làng Sen day dứt trong tim”. Ước nguyện cuối cùng đó của Người là minh chứng cho tình yêu lớn lao mà Người dành cho dân ca xứ Nghệ.  Ước nguyện này cũng như một lời nhắn nhủ với hậu thế rằng tình yêu Tổ quốc trước hết phải bắt nguồn từ tình yêu quê hương. “…Rằng muốn yêu Tổ quốc mình.Càng yêu thắm thiết những câu hát dân ca”…

Truyền thống quê hương, gia đình và dòng chảy của dân ca xứ Nghệ đã nuôi lớn tâm hồn, nhân cách Hồ Chí Minh, một lãnh tụ vĩ đại có tâm hồn gần gũi với nhân dân. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã lan tỏa tình yêu và niềm mong mỏi gìn giữ, bảo vệ dân ca ví dặm tới các thế hệ sau này.

Tiếp nối tình yêu đối với dân ca ví giặm của Bác Hồ, ngành Văn hoá Nghệ An đã có rất nhiều hoạt động nhằm gìn giữ, bảo tồn và phát huy di sản dân ca ví giặm. Tại Khu di tích Kim Liên – nơi lưu giữ những kỷ vật gắn với quê hương, gia đình, thời niên thiếu hai lần Bác Hồ về thăm quê hương, Sở Văn hoá Thể thao Nghệ An đã chỉ đạo Khu di tích Kim Liên phối hợp với Trung tâm bảo tồn và phát huy di sản dân ca xứ Nghệ đưa dân ca ví dặm vào phục vụ khách tham quan du lịch nhằm bảo tồn và lan tỏa  những giá trị của dân ca ví giặm đến với du khách trong nước cũng như quốc tế khi về thăm quê hương Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Du khách sau khi đi tham quan, nghe thuyết minh nội dung di tích Làng Sen – nơi Bác Hồ đã sống cùng gia đình năm năm thời niên thiếu, về nhà tưởng niệm dâng hương lên anh linh Chủ tịch Hồ Chí Minh, tại tuyến ra sẽ bắt gặp một căn nhà rộng thoáng lợp bằng mái tranh, có sân khấu và mấy dãy ghế ngồi, đây chính là nhà biểu diễn dân ca ví giặm. Mỗi năm Trung tâm bảo tồn và phát huy di sản dân ca xứ Nghệ sẽ có 50 – 100 buổi biểu diễn phục vụ du khách miễn phí tại đây.

          Biểu diễn dân ca ví giăm tại Kim Liên đã đem lại cho du khách những sự cảm nhận thích thú khi được thưởng thức những hoạt cảnh sống động tái diễn cuộc sống, công việc của người dân xứ Nghệ thế kỷ XIX. Một nơi giản dị, mộc mạc không ánh đèn sân khấu, không chỗ ngồi sang trọng nhưng sân khấu tại Kim Liên khi nào cũng rất đông du khách xem và quay phim, chụp ảnh. Điều đó là niềm vui, nguồn động lực to lớn để các nghệ sỹ thăng hoa và biểu diễn hay hơn, yêu nghề hơn, trân quý hơn những làn điệu dân ca quê nhà.

Kỷ niệm 10 năm dân ca ví giặm được Unesco vinh danh (2014 – 2024), chúng ta hãy cùng nhau dành một phút tưởng nhớ và biết ơn Bác Hồ kính yêu, Người đã dành cả đời mình đấu tranh giải phóng cho dân tộc, hoà bình cho đất nước, cho dân ca ví giặm Nghệ – Tĩnh được cất cánh bay xa.

                                  Bích Thuỷ