Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh rất quan tâm đến sự nghiệp giáo dục và đào tạo con người. Suốt cả cuộc đời, Người đã dành biết bao tâm trí cho sự nghiệp giáo dục. Trước lúc đi xa, Người còn ân cần căn dặn: “Bồi dưỡng thế hệ cách mạng cho đời sau là một việc rất quan trọng và cần thiết”
Bác Hồ đề cao sứ mệnh của người thầy giáo: “Có gì vẻ vang hơn là nghề đào tạo những thế hệ sau này tích cực góp phần xây dựng chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản? Người thầy giáo tốt - thầy giáo xứng đáng là thầy giáo là người vẻ vang nhất…, những người thầy giáo tốt là những anh hùng vô danh… Nếu không có thầy giáo dạy dỗ cho con em nhân dân, thì làm sao mà xây dựng CNXH được? Vì vậy nghề thầy giáo rất là quan trọng, rất là vẻ vang”.
Ðể làm tròn sứ mệnh vẻ vang ấy, người thầy giáo phải có phẩm chất tốt. Bác nhắc nhở: “Giáo viên phải chú ý cả tài, cả đức, tài là văn hóa, chuyên môn, đức là chính trị. Muốn cho học sinh có đức thì giáo viên phải có đức… Cho nên thầy giáo, cô giáo phải gương mẫu, nhất là đối với trẻ con”.
Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn dành nhiều tâm sức, thời gian và tình cảm cho sự nghiệp giáo dục nước nhà, Người quan tâm đặc biệt đến thế hệ trẻ, chủ nhân tương lai của đất nước. Ngay trong những ngày đầu tiên thành lập nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, dù bận trăm công ngàn việc, Bác vẫn dành thì giờ viết thư gửi các cháu học sinh nhân ngày khai trường. Những lời căn dặn và trăn trở của Bác đối với ngành giáo dục được thể hiện trong những bức thư Người gửi cho giáo viên, học sinh, sinh viên nhân dịp khai trường hàng năm.
Trước năm 1945, khi cả dân tộc ta đang đắm chìm trong nô lệ, Bác vẫn hiểu rõ được thực trạng của giáo dục nước nhà, đó là: Nhà tù nhiều hơn trường học, nhà tù lúc nào cũng mở cửa và chật ních người, 10 trường học thì có 1.500 đại lý rượu. Ngày 2/9/1945, nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời, đã đánh dấu một bước phát triển mới của dân tộc Việt Nam. Sau khi nền độc lập dân tộc được khẳng định cũng chính là lúc Bác Hồ của chúng ta thể hiện sự quan tâm đến giáo dục.
Trong bức thư Bác gửi học sinh ngày khai trường vào tháng 9/1945 Bác đã tưởng tượng thấy trước mắt cái cảnh nhộn nhịp từng bừng của ngày tựu trường ở khắp mọi nơi. Từ giờ phút này trở đi các em bắt đầu được nhận một nền giáo dục hoàn toàn Việt Nam, sẽ đào tạo các em nên những người công dân hữu ích cho đất nước, Bác viết: “Ngày hôm nay là ngày khai trường đầu tiên ở nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. Tôi đã tưởng tượng thấy trước mắt cái cảnh nhộn nhịp tưng bừng của ngày tựu trường ở khắp các nơi (...).Các em hãy nghe lời tôi, lời của một người anh lớn lúc nào cũng ân cần mong mỏi cho các em được giỏi giang. Trong năm học tới đây, các em hãy cố gắng, siêng năng học tập, ngoan ngoãn, nghe thầy, yêu bạn. Sau 80 năm trời nô lệ làm cho nước nhà bị yếu hèn, ngày nay chúng ta cần phải xây dựng lại cơ đồ mà tổ tiên đã để lại cho chúng ta, làm sao cho chúng ta theo kịp các nước khác trên hoàn cầu. Trong công cuộc kiến thiết đó, nước nhà trông mong chờ đợi ở các em rất nhiều...”.
Ngay sau khi năm học đầu tiên của nước Việt Nam mới được bắt đầu, để chống lại tình trạng thất học, ngày 4/10/1945, Bác Hồ đã định hướng là phải nâng cao dân trí, Bác mong muốn mọi người Việt Nam phải biết đọc, biết viết: “Những người đã biết chữ hãy dạy cho những người chưa biết chữ… vợ chưa biết thì chồng bảo, em chưa biết thì anh bảo, cha mẹ chưa biết thì con bảo, người ăn người làm không biết thì chủ nhà bảo, các người giàu có thì mở lớp học ở tư gia dạy cho những người không biết chữ ở hàng xóm láng giềng, các chủ ấp, chủ đồn điền, chủ hầm mỏ, nhà máy thì mở lớp học cho những tá điền, những người làm của mình”. Với những hình thức chống nạn thất học nói trên đã tạo ra được một xã hội học tập.
Trên báo Nhân dân số 600, ra ngày 24/10/1955 dưới bút danh C.B có bài gửi các em học sinh với những lời nhắn nhủ nhân dịp ngày mở trường: “Giáo dục các em là việc chung” của gia đình, trường học và xã hội. Bố mẹ, thầy giáo và người lớn phải cùng nhau phụ trách; trước hết là phải làm gương mẫu cho các em trước mọi việc… Các em cần rèn luyện cái đức tính thành thật và dũng cảm. Ở trường, thì kính thầy, yêu bạn, đoàn kết và giúp đỡ lẫn nhau. Ở nhà, thì yêu kính và giúp đỡ cha mẹ. Ở xã hội, thì tùy sức mình mà tham gia những việc có lợi ích chung”.
Ngày 31/10/1955 Bác Hồ có Thư gửi giáo viên, học sinh, cán bộ thanh niên và Nhi đồng nhân dịp các trường bước vào năm học mới:
“Trước hết phải ra sức tẩy sạch ảnh hưởng giáo dục nô dịch của thực dân còn sót lại, như: Thái độ thờ ơ đối với xã hội, xa rời đời sống lao động và đấu tranh của nhân dân, học để lấy bằng cấp, dạy theo lối nhồi sọ. Và cần xây dựng tư tưởng, dạy và học để phục vụ Tổ quốc, phục vụ nhân dân. Nhà trường phải gắn liền với thực tế của nước nhà, với đời sống của nhân dân. Thầy giáo và học trò, tùy hoàn cảnh và khả năng, cần tham gia những công tác xã hội, ích nước lợi dân”.Theo Bác cần loại bỏ cái dở trong giáo dục mà tiếp lấy và xây dựng cái hay, cái tốt của nền giáo dục truyền thống dân tộc để phục vụ lại Tổ quốc và phục vụ nhân dân. Lúc nào Bác cũng đặt vận mệnh và xây dựng Tổ quốc lên trên hết, nhân dân trên hết.
Ngày 20/9/1956, nhân dịp năm học mới, Bác Hồ đã có thiếp mừng năm học mới, với nội dung ngắn gọn nhưng chứa đựng một tình cảm sâu xa của Bác đối với thế hệ học sinh và giáo viên: “Bác mong các cháu học sinh thi đua học hành, kính thầy yêu bạn và tiến bộ nhiều. Tôi mong các giáo viên thi đua dạy bảo cho các cháu mau tiến bộ. Tôi mong cha mẹ học trò hết sức giúp đỡ nhà trường trong việc giáo dục con em chúng ta cho có kết quả tốt đẹp”.
Tại lớp học chính trị của giáo viên cấp II, cấp III toàn miền Bắc, ngày 13/9/1958 Bác Hồ đã có bài nói quan trọng về nhiệm vụ của những người thầy giáo với sự nghiệp giáo dục - đào tạo, Bác căn dặn: “Vì lợi ích mười năm thì phải trồng cây, vì lợi ích trăm năm thì phải trồng người ”. Chúng ta phải đào tạo ra những công dân tốt và cán bộ tốt cho nước nhà. Nhân dân, Đảng, Chính phủ giao các nhiệm vụ đào tạo thế hệ tương lai cho các cô, các chú. Đó là một trách nhiệm nặng nề nhưng rất vẻ vang. Mong mọi người phải cố gắng làm tròn nhiệm vụ”.Như vậy là trong sự nghiệp trồng người, Bác giao trách nhiệm và gửi gắm mọi kỳ vọng vào hai đối tượng chính là thầy và trò. Cả hai, như sau này, trong nhiều lần căn dặn, Bác chỉ yêu cầu hai tốt, tức là học tốt và dạy tốt.
Năm học 1960 - 1961, ngày 31/8/1960, Bác lại có thư gửi các cán bộ giáo dục, học sinh, sinh viên các trường và các lớp bổ túc văn hóa, khẳng định: “Năm học này là năm kết thúc kế hoạch 3 năm và bắt đầu kế hoạch 5 năm lần thứ nhất nhằm xây dựng cơ sở vật chất và kỹ thuật của chủ nghĩa xã hội. Văn hóa giáo dục phải phát triển mạnh để phục vụ yêu cầu của cách mạng, văn hóa giáo dục là một mặt trận quan trọng trong công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc và đấu tranh thực hiện thống nhất nước nhà…Trong việc giáo dục và học tập, phải chú trọng đủ các mặt đạo đức cách mạng, giác ngộ xã hội chủ nghĩa, văn hóa, kỹ thuật, lao động và sản xuất”.
Năm học 1963 - 1964, trong Thư gửi các thầy giáo và học sinh, Bác đã dành tâm huyết gửi lời chúc đến các thầy cô giáo cùng học sinh với quyết tâm dạy tốt, các cháu học tốt và động viên nhà trường sẽ đẩy mạnh thi đua “Hai tốt” để số cháu học giỏi sẽ nhiều hơn thế nữa.
Những năm cuối đời, mặc dù tuổi cao sức yếu nhưng Bác vẫn luôn theo dõi từng bước đi của nhà trường trong hệ thống giáo dục Việt Nam. Năm học 1968 - 1969 là năm học mà Bác đã gửi bức thư cuối cùng nhân ngày khai trường. Ngày 16/10/1968, Bác đã thể hiện nội dung bức thư bằng việc khen ngợi những cố gắng trong việc thi đua dạy tốt và học tốt, bảo đảm an toàn cho thầy và trò, làm cho đời sống vật chất và tinh thần ngày càng tiến bộ. Vì chiến tranh leo thang, đế quốc Mỹ vẫn còn ngoan cố, cách mạng nước ta còn phải khắc phục nhiều khó khăn gian khổ để đạt thắng lợi hoàn toàn.Vì vậy, Bác nhắc nhở các cô, các chú và các cháu mấy điều sau đây: “Thầy và trò phải luôn luôn nâng cao tinh thần yêu Tổ quốc, yêu chủ nghĩa xã hội, tăng cường tình cảm cách mạng đối với công nông, tuyệt đối trung thành với sự nghiệp cách mạng, triệt để tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng, sẵn sàng nhận bất cứ nhiệm vụ nào mà Đảng và nhân dân giao phó, luôn luôn cố gắng cho xứng đáng với đồng bào miền Nam anh hùng...Dù khó khăn đến đâu cũng phải tiếp tục thi đua dạy tốt và học tốt ”.
“Nhiệm vụ của cô giáo, thầy giáo là rất quan trọng và rất vẻ vang. Giáo dục là sự nghiệp của quần chúng. Cần phải phát huy đầy đủ dân chủ xã hội chủ nghĩa, xây dựng quan hệ thật tốt, đoàn kết thật chặt chẽ giữa thầy và thầy, giữa thầy và trò, giữa học trò với nhau, giữa cán bộ các cấp, giữa nhà trường và nhân dân để hoàn thành thắng lợi nhiệm vụ đó”.
Có thể nói: Những lời tâm thư của Bác từ bức thư đầu tiên (9/1945) cho tới bức thư cuối cùng (10/1968) . Tình cảm của Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng như sự quan tâm của Đảng và Nhà nước đối với các thầy cô giáo là biểu hiện sinh động của truyền thống “tôn sư trọng đạo” nét văn hóa, đạo đức và lối sống của người dân Việt Nam. Thấm nhuần lời dạy, tình cảm, tư tưởng của Bác trong bức thư cuối cùng Người gửi cho Ngành Giáo dục, toàn Ngành Giáo dục đã triển khai nhiều hoạt động đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đạt được nhiều kết quả tích cực. Các thầy giáo, cô giáo giữ vững ngọn lửa đam mê với sự nghiệp giáo dục, không ngừng đổi mới, sáng tạo trong dạy học; các em sinh viên, học sinh phát huy truyền thống hiếu học của dân tộc, nuôi dưỡng hoài bão, ý chí vươn lên, thi đua học tập tốt, rèn luyện tốt để mai sau cống hiến cho nước nhà. Cứ đến ngày khai trường, trên khắp cả nước, nhân dân nô nức đưa con em mình đến trường khai giảng năm học mới. Ngày này, chúng ta lại nhớ đến Bác Hồ kính yêu cũng như những lời căn dặn của Người đối với các thầy, cô giáo và các cháu học sinh thân yêu.
An Vinh